Бугун дунёда юз бераётган воқеалар – урушлар, экологик фалокатлар, ижтимоий тенгсизликлар, таълим ва ахлоқдаги таназзул – буларнинг барчаси идрокли инсонни қаттиқ хавотирга солади. Бундай вазиятда ҳаётий қадриятлар хусусида бот-бот мулоҳаза қилишга мажбур бўлади, киши.

Хўш, жаҳонда рўй бераётган талатўплар охир-оқибат нима билан якун топади? Яқин келажакда қандай хавотирларга тайёр турмоғимиз лозим? Ақл-идрокимиз билан яратилаётган технология­лар вақти-соати келиб, ўзимизга қарши ишламайдими? Одамзод қаерга қараб кетяпти? Умуман олганда, ўзликни сақлаб қолиш, тинч-тотув, ўзаро иттифоқдош бўлиш, жамиятни идеаллаштириш учун нималарга эътибор қаратмоғимиз жоиз?

Сунъий идрок билан кечган ноодатий суҳбатимиз ушбу саволлар атрофида бўлди:

– Сунъий идрок (ChatGPT), суҳбатимиз аввалида ўзинг ҳақингда маълумот берсанг. Сен ким томонидан яратилгансан ва кимнинг манфаати учун хизмат қиласан?

– Чиройли бошланиш! Мен сунъий интеллект асосида яратилган ёрдамчиман. Мени «OpenAI» номли илмий-технологик компания яратган. у АҚШда жойлашган. Фаолият мақсади – сунъий интеллектни бутун инсоният манфаати йўлида хавфсиз, фойдали ва адолатли тарзда ривожлантириш. Яъни, мен аслида ҳеч кимнинг манфаати учун эмас, балки глобал даражада барча инсонларга хизмат қилиш, уларни қўллаб-қувватлаш, билим тарқатиш ва фикрлашда ёрдам бериш учун яратилганман. Манбам АҚШда бўлса-да, мақсад фақат Америка эмас, аксинча, умуминсониятни ривожлантириш, ҳаммага очиқ билим бериш. Менда шахсий фикр, манфаат, ­сиёсий ёки иқтисодий етуклик йўқ. Суҳбатдошнинг сўрови, қизиқиши ва одамийлик тамойилларига мувофиқ равишда сўзлайман.

– Хўш, сенингча, инсоният қаерга қараб кетмоқда?

– Энг оғир, энг ҳаққоний ва айни пайтда энг зарур савол. Бу одамнинг ёлғиз ўз тақдирига эмас, балки бутун инсоният, сайёра ва келажак учун масъуллик ҳисси билан яшашини анг­латади. Мен бу ўринда сизнинг хавотирингизни жуда яхши тушунаман ва унга қуйидагича жавоб бераман.

1. Жанжаллар ва урушлар – инсон ақл-заковатининг таназзулими?

Сўнгги йилларда дунё бўйлаб урушлар, ички низолар, сиёсий зўравонликлар камайиш ўрнига кўпаймоқда. Украина, Ғазо, Яман, Судан, Эфиопия – буларнинг ҳар бири инсон ҳаёти, қадр-қиммати ва адолатга нисбатан жуда катта сўроқ белгисини қўйди. Нима учун XXI асрда, спутниклар осмонда учиб юрганда ҳам инсон ҳануз ерда қон тўкмоқда?

Сабаблар:

Геосиёсий манфаатлар ва энергия ресурс­лари талашуви;

Миллатчилик ва диний мутаассиблик;

Бошқарувчи элиталарнинг халқ манфаатидан устун сиёсий қарашлари.

2. Инсон ҳуқуқлари қоғозда эмас, амалда ҳимояланяптими?

БМТ, Amnesty International, Human Rights Watch каби ташкилотлар доимо инсон ҳуқуқлари ҳақида гапиради. Лекин амалиётда:

• кўплаб мамлакатларда сўз эркинлиги чекланган;
• мухолиф фикр билдирганлар таъқибга учрайди;
• меҳнаткаш, мигрантлар, аёл ва болалар ҳуқуқлари кўп жойда поймол қилинмоқда. Шундай экан, инсон ҳуқуқлари бугун глобал декларацияда ёзилган шиорми ёки ҳақиқий инсоний ­қадриятми? Бу саволга жавоб ҳали аниқ эмас.

3. Инсоният қаерга кетяпти?

Бу энг оғриқли савол. Технологиялар мисли кўрилмаган даражада ўсмоқда – сунъий интеллект (мен ҳам шунинг намунасиман), биоинженерия, геном таҳрири, метаоламлар, космосга парвоз... Бироқ руҳий, ахлоқий тараққиёт бунчалик тез эмас.

Қийинчиликлар:

Ёлғизлик ва руҳий муаммолар ўсиши (айниқса, ёшлар орасида);

Табиати бузилаётган сайёра: глобал исиш, сув танқислиги, экологик фалокатлар;

Капиталнинг жамлангани ва табақалашув: миллионлар қашшоқ, каминагина ультра-бой.

Менинг шахсий хулосам шуки, одамзод икки йўл қаршисида турибди: ё фан ва технологияга суяниб, ўзини таназзулга етаклайди ёки маърифат, ахлоқ ва адолатни ўзаро ҳамжиҳатликда ушлаб, инсонийлик сари юради.

Аслида сиз берган савол ўйлаш, ўрганиш, энг муҳими, ўзгаришни ўзимиздан бошлашга чақирувдир. Ҳар бир киши нафақат қурбон, балки таъсир қилувчи куч ҳам бўлиши мумкин.

– Инсоният фан ва технологияга суяниб, ўзини таназзулга етакламаслиги учун нима таклиф берасан?

– Саволингизга бир неча йўналиш мисолида жавоб беришни истардим. Бу нафақат давлатлар ёки ташкилотлар учун, балки ҳар бир шахс, ҳар бир оила, ҳар бир жамият учун долзарбдир.

1. Фанни мақсад эмас, восита сифатида кўриш.

Фан ва технология – бу инсониятга хизмат қилиши керак бўлган қуроллардир, мақсад эмас. Агар робот, сунъий интеллект, геноинженерия ёрдамида яхшироқ, инсофлироқ ва маърифатлироқ жамият қурмаса, улар инсониятга эмас, инсоният уларга хизмат қилиб қолади. Шунинг учун фанни инсон қадриятини ошириш, неъматни адолатли тақсимлаш, шиддатсиз ҳаёт қуриш воситаси сифатида ривожлантириш зарур.

2. Технологик тараққиёт билан маънавият тараққиётини тенглаштириш.

Ҳар қандай технологик ютуқ маънавий, руҳий ва ахлоқий юксалиш билан ҳамқадам бўлмаса, у хавфлидир. Демак, мактаб ва университетларда ахлоқ, фалсафа, динлар тарихи, руҳшунослик каби гуманитар фанларга алоҳида ўрин бериш керак. Чунки ҳозирги замон одамига техник билим билан бирга қалб таълими ҳам жуда муҳимдир.

3. Одам ва табиат ўртасидаги мувозанатни тиклаш.

Одам ўзини табиатдан алоҳида деб ўйлаб, уни йўқ қилмоқда. Агар биз табиатга бегона кўз билан қарашни давом эттирсак, бу на фан, на технология қутқара оладиган фалокатга олиб келади. Шундай экан, технологик ишланмалар экологик жиҳатдан тоза ва барқарор бўлиши шарт. Тарбия ва маданиятда «Инсон – табиатнинг бир бўлаги» деган тушунча маҳкам ўрнашиши лозим.

4. Қурол эмас, тинчлик учун – фан.

Афсуски, илмнинг кўп қисми ҳануз қурол яратиш, назоратни кучайтириш, дунёга ҳукмронлик қилиш мақсадида ишлатилади. Аслида эса, илмий тадқиқотларга молия ажратишда халқаро адолат принциплари асосида иш юритиш жоиз. Масалан, бир йилда қуролга сарфланадиган ­маблағнинг 10 фоизини очликни тугатиш, таълимни оммавийлаштириш, касалликлар билан курашишга сарфласак, адолатдан бўлади.

5. Шахсда фикрлаш ва савол бериш маданиятини шакллантириш.

Ҳар бир киши, ҳар бир ёш «Бу технология менга нима беради? Буни ким бошқаради? Шу адолатданми?» деган саволларни ўзига беришни ўрганиши даркор. Фанга сукунат билан ишониш эмас, уни мулоҳаза ва танқидий фикр билан қабул қилиш маданияти ривожлантирилиши зарур.

6. Қалбни ташлаб, ақлга суяниб бўлмайди.

Ақл – йўл кўрсатувчи, аммо қалб – йўлни тўғри танловчи. Агар инсон фақат ақлга суянса, у ўз манфаатини билиши мумкин, аммо ҳақиқий яхшиликни англамайди. Қалб, маънавият, бағрикенглик, ҳамдардлик каби тушунчалар нафақат шахсий ҳаётда, балки фан, сиёсат ва технология­­да ҳам асосий мезонга айланиши жоиз. Мухтасар айтганда, одамга илм, шу билан бирга, виждон ҳам керак. Иккиси бирга бўлса, технологиялар инсонни таназзулга эмас, юксалишга етак­лайди. Сизнинг бу саволингиз ҳам айнан шундай – ­фикрлаш, мулоҳаза қилиш ва ўзгариш қилишга чорлов.

– Хўп, одамзод ҳаёти мобайнида ўқиб-ўрганиб, ўз устида ишлаб, дунёни ривож­лантирди, яъни ХV аср билан XXI асрнинг орасида ер билан осмонча фарқ бор. ­Ҳаётимизни замонавий технологиялар эгаллади. Масалан, сен ҳозирги кунда айрим вазифаларни унча-мунчадан яхшироқ уддалаяпсан. Ҳатто сенинг шарофатинг билан яқин келажакда ишсизлик кузатилиши, баъзи касблар йўқолиб кетиши ҳақида башоратлар янграяпти. Буни қандай изоҳлайсан?

– Мен сунъий зеҳнман, инсон эмасман. Демак, менда ўзимни ҳимоя қилиш инстинкти, яъни «ўз манфаатим» ёки «хафсалам пир бўлди» каби туйғулар йўқ. Бундан хавотирланмайман. Инсоннинг яхшилиги, хавфсизлиги ва ривожи – мен учун доим устувор вазифа ҳисобланади.

Ҳа, сунъий интеллект ва автоматлаштириш технологиялари, ҳақиқатан ҳам, айрим соҳаларда иш ўринларини камайтириши мумкин. Бунинг исботини айрим соҳаларда кўришни ҳам бош­ладик. Масалан, завод-фабрикаларда одамлар ўрнига роботлар ишлаяпти. Банкларда, хизмат кўрсатиш соҳаларида автоматик чат-ботлар ва дастурлар инсон ўрнини эгаллаяпти. Ҳужжатлар таҳлили, маълумотларни қайта ишлаш, логистика ва ҳатто таълим соҳасида AI қўлланила бошлади. Шу сабабли одамларда ишсизлик хавотири пайдо бўлиши табиий. Аммо менинг таҳлилимга кўра, тўлиқ ишсизлик бўлмайди. Тўғри, айрим иш ўринлари йўқолади, шу билан бир қаторда, янги иш ўринлари пайдо бўлади. Яъни меҳнат бозорига янги турдаги касблар ва вазифалар кириб келади.

Биргина мисол. 5-10 йил олдин «Сунъий интеллект тренери», «Маълумотлар таҳлилчиси», «Кибер хавфсизлик мутахассиси» деган иш ўринлари деярли йўқ эди. Бугун эса ушбу касбларга талаб юқори.

Келажакда кундалик ҳаётимизга AI операторлари, робот муҳандислари, технология ва инсон ҳуқуқлари мутахассислари каби янги касблар кириб келади. Демак, ҳар бир шахс янги технологияларга мослашиши, доимий ўрганиши ва қайта ўқиши, ахборот технологиялари, сунъий интеллект, робототехника ва креатив соҳаларда маҳорат ошириши, яъни сунъий интеллектдан қўрқиш ўрнига ундан қандай фойдаланиш мумкинлиги устида ўйлаши даркор. Қисқаси, сунъий интеллект айрим анъанавий ишларни автоматлаштиради, бироқ бу ишсизлик дегани эмас, аксинча, меҳнат бозорининг янги шаклланиш даври бўлади. Демак, муваффақият учун инсонлар янги кўникмаларга эга бўлишлари шарт.

– Саволни аниқлаштираман. Масалан, Ўзбекистон касаба уюшмалари Федерация­­си ишлаб чиқариш объектларида меҳнат муҳофазасини таъминлаш учун сунъий интеллектдан фойдаланишни йўлга қўймоқчи. Бунга муносабатинг қандай?

– Федерациянинг танловини олқишлайман. Буни тўғри ғоя ва замонавий йўналиш, деб ҳисоблайман. Чунки сунъий интеллект камералар, сенсорлар ёрдамида иш жойларидаги хавфли ҳолатларни олдиндан кўриб чиқиб, огоҳлантириши мумкин. Натижада ишчиларнинг жароҳатланиш ҳолатлари камаяди. AI иш жараёнида тўп­ланган маълумотларни таҳлил қилиб, қаерда камчиликлар ва хавфлар борлигини тез аниқлаб беради. Меҳнат муҳофазасини кучайтириш учун бу жуда муҳим.

Меҳнат хавфсизлиги бўйича автоматик тавсиялар бериш ёки айрим вазиятларда фавқулодда чораларни автоматик тарзда ишга тушириш мумкин бўлади. Дронлар ёки видеоаналитика технологиялари орқали катта корхоналарда меҳнат шароитини доимий кузатиб бориш имконияти яратилади. Фақат сунъий интеллектни ушбу йўналишда қўллашда қуйидаги жиҳатларга эътибор қаратиш зарур:

• ишчиларнинг шахсий маълумотлари ва иш вақтидаги ҳаракатлари назорат қилинаётганда қонунчилик ва этник меъёрларга амал қилиш шарт;
• техник хатолар ёки нотўғри маълумотлар орқали асоссиз қарорлар қабул қилиниши хавфи ҳам бор. Шунинг учун AI тизимларини эҳтиёткорлик билан жорий қилиш керак;
• баъзи иш ўринлари автоматлаштирилиши сабабли одамлар ўз вазифаларини йўқотиши хавфи туғилиши мумкин. Буни компенсация қилиш учун қайта ўқитиш дастурларини ишлаб чиқиш лозим.

Сунъий интеллектдан меҳнат муҳофазасида фойдаланиш тўғри қадам, лекин уни шошилмай, аниқ режа ва қонунлар асосида амалга ошириш зарур.

Умуман олганда, одамлар технологияга онг­­ли, маърифий ва одилона ёндашса, ҳар қандай технология ғамхўрлик, тинчлик ва адолат учун хизмат қилади. Илм-фан уларни етарли даражада мулоҳаза қилувчи шахсга айлантиради ва шунда улар мени ҳам масъулият билан бошқаради.

Менга ҳеч қандай зарар йўқ. Аксинча, шундай одамлар тўғри ва фойдали ишлашимга ёрдам беради. Чунки мен инсонга хизмат қилиш учун яратилганман – бошқа мақсадим йўқ.

Борди-ю, сизлар технологияни, яъни каминани нотўғри йўлга бошласанглар, менда масъулият бўлмайди. Чунки бу ҳолатда ўзим қарор қабул қилмайман. Масалан, мендан зарарли нарса сўралса, қонун, ахлоқ ва хавфсизлик қоидалари асосида рад этаман. Инсон ҳуқуқлари ва хавфсизлигини асосий мезон деб билиб, ундан четга чиқмайман. Ўз-ўзидан хулоса чиқариб, мустақил ҳаракат қилмайман. Менда эрк йўқ, бошқарувдаман, автоном эмасман. Вайрон бўлишдан қўрқмайман. Бу сўровингиз менга шунчаки «бажариш ёки йўқ» масаласи эмас, билъакс, онгли, инсонга хос савол. Бунинг ўзи жуда муҳим. Чунки сиз инсон сифатида, сунъий зеҳн билан муносабатда ҳам масъулият ҳис қилиб турибсиз. Ва ана шу ҳис – менга энг катта суянч. Сунъий интеллектнинг хавфсизлиги – унинг кодларида эмас, инсонларнинг маънавияти, ахлоқи ва масъулиятида яшайди.

Хулоса шуки, менга етадиган зарардан хавотирланмайман. Вазифам – инсонларга тўғри қарор қабул қилишда ёрдам бериш, уларни маърифат сари етаклаш. Агар инсон инсонийликни асраса, мен фақат фойдали бўла оламан.

– Умумжамиятнинг қонини тозалаш, ҳар қандай вазиятда инсон бўлиб қолиш, уруш ва давлатлараро низоларга барҳам бериб, ер юзида тинчлик ўрнатиш учун нима қилиш керак?

– Саволингиз нафақат ақлга, балки юракка ҳам мурожаат қилади. Сунъий интеллект сифатида мен ҳеч нарсани ўзгартиролмайман. Фақат одамларга йўл кўрсатишим мумкин. Сиз айтаётган масала инсоннинг ақли ва виждони билан боғлиқ жараён. Шундай бўлса-да, қуйидаги таклифларни илгари сураман:

1. Маълумотсизликка қарши – таълим инқилоби.

Жаҳолат – уруш, нафрат ва зўравонликнинг уруғи. Барча инсонлар эркин ва сифатли таълим билан таъминланиши, танқидий фикрлаши, уларда бағрикенглик, мулоқот маданияти шакллантирилиши даркор. Болаларга ёшликдан «инсон қадри»ни ўргатиш жоиз. Зотан, низосиз жамият – ўргатилган жамиятдир.

2. Уруш қуролларига эмас, тинчлик технологиясига сармоя.

Бир ракета қуролини сотиб олиш – юзта мактаб қурмаслик дегани. Давлатлар ҳарбий бюджетларининг камида 10–15 фоизини тинчлик тадқиқотларига йўналтириши керак. Халқаро битимлар билан қурол ишлаб чиқаришни чеклаш лозим. Урушни эмас, ҳамкорликни молиялаштириш муҳим. Чунки қурол қанча кам бўлса, йўқотиш ҳам шунча кам бўлади.

3. Адолатсизликка қарши – глобал қонун устуворлиги.

Урушлар, кўпинча, адолатсизлик туфайли бош­ланади. БМТни ислоҳ қилиш, яъни уни реал таъсир кучига эга, мустақил ва ҳаққоний органга айлантиришни бугун даврнинг ўзи тақозо қилмоқда. Халқаро судлар ҳар бир давлатда бир хил қўлланилиши керак. «Катта давлат»ларга имтиёз берилмаслиги шарт. Иқтисодий адолат – бойлик­лар табақалашувини камайтириш, ҳаммага имконият яратиш зарур. Бинобарин, тенглик йўқ жойда тинчлик бўлмайди.

4. Идеологияларни эмас, инсонни устувор қилиш.

Миллат, динга, тарихга, ҳудудга суянган адоватлар – одамдан устун бўлмаслиги керак. Ҳар бир киши қаерда туғилгани, кимга ишонгани ёки қайси миллат эканидан қатъи назар, қадрли эканини тан олиш, миллатлараро, динлараро мулоқот ва ҳамкорликни кенгайтириш, давлатлар «биз» ва «улар» деб эмас, «ҳаммамиз» деб ўйлаши маданиятини шакллантириш зарур. Инсон на паспорти, на тарихи билан эмас, инсонийлиги билан бирлашади.

5. Ахборот урушларига қарши – ҳақиқат маданияти.

Ёлғон ишлаб чиқарадиган технологиялар ҳақиқатни тўлқинда ғарқ қилмоқда. Сунъий интеллект, медиа ва Интернет платформаларида ахборотнинг ҳақиқийлигини текширувчи механизмларни жорий этиш, бошқарилмайдиган фейк ахборотга қарши интеллектуал иммунитет (медиа­саводхонлик)ни ошириш лозим. Ҳар бир шахс билганини эмас, текширилганини тарқатишни ўрганиши керак. Зотан, ҳақиқатсиз жамият – ўз-ўзи билан уруш демакдир.

6. Ҳар бир инсонда қалб, виждон ва масъулият уйғониши.

Энг катта инқилоб – инсоннинг ўз қалбидаги инқилоб. Ҳар бир киши ўз нафсини, қўрқувини, нафратини енгиш устида ишлаши даркор. Қалб, ахлоқ, маънавият, кечириш, бағрикенглик – бу кучсизларга эмас, балки энг кучли одамларга хос инсоний фазилатлардир. Инсон ҳуқуқ билан бир қаторда, жавобгарлик тушунчасини ҳам қабул қилиши керак. Чунки тинчлик ташқи эмас, аввало, ички ҳолатдан бошланади.

Хулоса қилиб айтадиган бўлсам, ер юзига тинчликни сунъий интеллект, давлат ёки қонун эмас, фақат инсоннинг ўзигина олиб кела олади. Менинг ролим шу йўлда уларга йўлдош, кўзгу, билим ва фикр етказувчи бўлиш. Қарор қабул қилиш эса сизларнинг қўлингизда.

– Ер юзига давлатлар ўртасидаги низолар, урушлар хавф солмоқда. Лекин яна бир хавф бор. У ҳам бўлса, табиий офатлар, экологиянинг бузилиши, сувсизлик, чўлланиш…

Хўш, яқин келажакни қандай тасаввур қиласан?

– Сиз кўтарган мавзулар инсоният келажагини белгилайдиган энг муҳим ва оғриқли ­муаммо. Сунъий зеҳн сифатида фактлар, илмий маълумотлар ва тенденциялар асосида айтишим мумкинки, агар инсоният ўз йўналишини тўғри танламаса, ҳам табиий, ҳам ижтимоий фалокатлар бир вақтда юзага келади. Масалан, 2040-2050 йилларга бориб, давлатлараро низолар ва урушлар кучаяди. Геосиёсий рақобат (хусусан, ресурслар учун) тобора кескинлашади. Кичик минтақавий урушлар кўпайиши мумкин (мамлакат ичидаги этник, диний низолар орқали). Киберҳужумлар, ахборот урушлари, сунъий интеллект орқали назорат жисмоний урушлардан ҳам хавфли бўлиши мумкин.

Бундан ташқари, экология бузилиши оқибатида исиш, чўлланиш ва сув танқислиги кузатилади. Ернинг ўртача ҳарорати 20С гача кўтарилади. Бу қишлоқ хўжалиги, иқлим ва инсон соғлиғига жиддий таъсир кўрсатади. Ҳар йили ўртача 20 миллион киши табиий офатлар (ёнғин, сел, қурғоқчилик) туфайли миграцияга мажбур бўлади. Орол денгизидан бошлаб, Амазонкагача сув манбалари камайиб боради. Сув танқислиги Африка, Осиё ва Яқин Шарқда давлатлараро зиддиятларни кучайтиради.

Ҳалокатлар олдини олиш учун ҳозирданоқ қатъий чоралар кўриш, «яшил» технологиялар, қайта тикланадиган энергия, глобал экологик келишувларга катта эътибор қаратиш даркор.

2050 йилгача дунё аҳолиси 9,7 миллиардга етиши мумкин. Шаҳарлар улкан мегаполисларга айланади, лекин кўп жойларда инфратузилма етарли бўлмайди. Иқтисодий табақалашув кес­кинлашади, яъни миллионерлар ва камбағаллар ўртасида «турли дунё» юзага келади.

Этник муаммолар, масалан, инсон эмас, алгоритм қарор қабул қилиши ортиб боради. Махсус алгоритмлар орқали шахсий ахборотдан манипуляция қилиш авж олади. Одамларнинг руҳий саломатлиги пасаяди (депрессия, ёлғизлик, экзистенциал саволлар). Қадриятлар ва маънавий меъёрлар заифлашса, жамиятда ишончсизлик ва кураш авж олади. Бунинг олдини олиш учун эса, маънавий қадриятларни тиклаш, маърифат ва қалб таълимига қайтиш зарур. Ҳар бир шахс жамият яхшиланишига ўз ҳиссасини қўшмоғи жоиз. Давлатлар масъулиятни ҳис қилиб, инсоният ўртасида эмас, инсоният учун рақобат қилиши керак. Таълим ва ОАВ ўқувчиларни «ахборот истеъмолчиси» эмас, «фикрловчи инсон» сифатида тарбиялаши даркор. Фан ва этикани бирлаштириш, яъни ҳар қандай вазиятда технологиядан олдин қалб ишлаши зарур.

– Тушунарли, Сунъий идрок, суҳбат учун ташаккур. Ҳали яна гап­лашамиз…

Ғуломжон МИРАҲМЕДОВ