“Ҳижрон ўтиға бағрим сўзона тонг отқунча, Ўртаб юрагим, жисмим бирёна тонг отқунча”, деб бошланадиган ушбу мунгли ғазалнинг ўзига хос, сирли ўтмиши бор. Гап шундаки, бу шеърий битиклар чоризмнинг мустамлака сиёсатини Ўрта Осиёда қон ва қилич билан жорий қилган даҳшатли генерал Михаил Дмитриевич Скобелев номи билан боғлиқлиги айтилади.

Пўлат Қайюмийнинг «Тазкираи Қайюмий» асарида ёзилишича, Қўқон хонлиги генерал-губернатори Михаил Скобелев фарғоналик олим-у фузалоларни йиғиб, рус маданиятини намойиш этиш мақсадида уларга балет қўйиб беради. "Агар миллатни маҳв этмоқчи бўлсанг, уни тилидан ва қадрятларидан жудо қил", деган ғояни илгари сурган Скобелев учун бу каби кечаларни уюштириш янгилик эмасди. Кўп уламолар, табиийки, балет бошланиши биланоқ ерга қараб олишади.

Уларнинг ичида машҳур шоир Ҳазиний ҳам бўлган. Бошлар балет тугаганидан сўнггина кўтарилган. Бу ҳолатдан жаҳли чиққан генерал йиғилганларни жазолашга қарор қилади. Бироқ, генералнинг аёли эътиқод ҳурмати эридан уларни жазоламасликни сўрайди.

Шундан кейин Скобелев: «Майли, тонг отгунча Фарғонани тарк қилсинлар», – деб буйруқ беради. Бундай буйруқдан ғамга тушган Ҳазиний ўша кеча йўл бўйи йиғлаганча ўзининг машҳур «Фарғона тонг отгунча» ғазалини ёзиб, айтиб боради. Бир қарашда севги изтиробидай таассурот уйғотадиган ушбу ғазалда мустамлакачилар сабаб ўз Ватанига сиғмаган зиёлилар қайғуси мужассам.

Маълумки, Скобелев Туркистонда дастлаб фон Кауфман қўл остида хизмат қилиб, Қўқон хонлигини қонга ботирган эди. Кейинчалик у ана шу хизматлари эвазига подшоҳ марҳаматига сазовор бўлиб, водий губернаторлигини қўлга киритади. Эҳтимол, "Фарғона тонг отгунча" Скобелевнинг Туркистондаги қонли қирғинлари рамзи сифатида авлодларга мерос. Зеро, Ватаннинг яхши куни унутилса-да, ёмон куни унутилмаслиги керак.

Ҳазинийнинг чевараси Наргиза Манзурга кўра, ғазал ошиқона, орифона мазмунда ёзилган. Унда ишқ оташида ёнаётган ошиқнинг ёр васлига етгунча кўз ёш тўкиб, оҳ-нола ила сабр этмоқликдан ўзга чораси йўқлиги, тонг отгунча шу изтироб оғушида, ҳатто маконига ҳам сиғмаётгандек бўлаётгани тасвирланган.

Мафтуна КАРИМОВА